Czym jest przemęczenie?

Przemęczenie oznacza przeciążenie układu nerwowego dziecka i wiąże się z ilością bodźców (m.in. wzrokowych, słuchowych, dotykowych - ale też innych, dotyczących treści, jakie dziecko jest w stanie przyjąć i zrozumieć), które mały organizm odebrał i których ilość przekroczyła jego możliwości przeprocesowania.

Przemęczenie u małych dzieci najczęściej łączy się z brakiem pełnowartościowego snu , czyli odpoczynku o właściwych porach i w odpowiedniej ilości; na jakość naszego snu wpływają bowiem te dwa czynniki.

Zacznijmy jednak od zmęczenia...

Czym jest zmęczenie?

Mówiąc ogólnie - zmęczenie oznacza, że stężenie adenozyny w mózgu - adenozyna to neuroprzekaźnik i produktu przemiany materii - osiągnęło swój najwyższy poziom. Kiedy wszystkie receptory adenozynowe są wypełnione, dla mózgu to sygnał, żeby "zarządzić' porę odpoczynku/snu. Adenozyna gromadzi się w każdej minucie naszego aktywności, im dłużej jesteśmy aktywni, tym większe odczuwamy zmęczenie (in. presję snu). Proces gromadzenia się adenozyny w mózgu możemy porównać do szklanki zapełniającej się wodą:

Spokojne i szybkie zasypianie wymaga więc właściwego zmęczenia. Wytrzymałość fizyczna małych dzieci jest ograniczona, dlatego im młodsze dziecko, tym częstsza potrzeba snu w ciągu dnia, czyli tym krótsze czasy czuwania - okresy, w których dziecko może pozostawać aktywne bez przemęczenia.

Na gotowość na sen wpływa także przetwarzanie przez mózg dziecka nowych informacji - część mózgu, do której trafiają w pierwszej kolejności informacje, to hipokamp. Uznaje się, że możliwości hipokampu w zakresie przyjmowania danych są ograniczone. W pierwszych latach życia hipokamp w mózgu dziecka wciąż rozwija się - nagromadzone informacje to także sygnał dla mózgu, że nadeszła pora na sen.

Sen to czas na "czyszczenie się" mózgu ze szkodliwych produktów ubocznych gromadzących się w czasie czuwania - najważniejszy w tym procesie jest układ glimfatyczny, który działa najsprawniej właśnie, kiedy śpimy. W czasie snu rozładowujemy zarówno zasoby adenozyny (i innych substancji neurotoksycznych), jak i informacji/wiedzy. Wybrane informacje przechodzą z hipokampu, który działa jak swego rodzaju "sito", do kory mózgowej i pozostają w niej jako ślady pamięciowe (pamięć długotrwała). M.in. dlatego zdrowy sen maluszka jest tak ważny dla jego rozwoju!

Główne przyczyny przemęczenia

Przerywany, niepełnowartościowy sen nocny - kiedy dziecko nie budzi się tylko na karmienia (dopóki faktycznie ich potrzebuje). Widzimy to po zachowaniu maluszka rano; w pierwszych latach życia dziecka jego samopoczucie przekłada się bezpośrednio na zachowanie. Niedospany maluszek może budzić się budzić się z płaczem, a gotowość na (pierwszą lub jedyną) drzemkę pojawia się zbyt szybko i utrudnia mu samodzielne wydłużanie drzemek, na co dziecko powinno być gotowe już po 6-7. miesiącu życia. Pełnowartościowy odpoczynek w nocy to podstawa dobrego życia! O tym, dlaczego sen jest tak ważny piszę szczegółowo TUTAJ.

Zbyt długie czasy czuwania (czasy aktywności) u dziecka - zwłaszcza ten ostatni, poprzedzający noc. Ostatni czas aktywności ma największe znaczenie dla spokojnego snu maluszka w nocy. Pierwszym krokiem na drodze do unikania przemęczenia jest więc wiedza rodziców o zalecanym planie dnia zapewniającym dziecku właściwą ilość czasu na odpoczynek i na aktywność i właściwe pory odpoczynku i aktywności. Szczegółowe informacje o planach dnia znajdziecie TUTAJ.

Krótkie, nieregenerujące drzemki z których dziecko budzi się z płaczem, wyraźnie niedospane. Koniecznie zajrzyjcie TUTAJ, aby zrozumieć, dlaczego drzemki są dla maluszka trudne, ale jednocześnie bardzo ważne oraz jak pomóc dziecku lepiej je przesypiać.

Jak organizm dziecka reaguje na przemęczenie?

Przemęczenie powoduje w małym organizmie silną reakcję stresową: następuje wyrzut hormonów stresu (kortyzolu i adrenaliny), które nie odejmują maluszkowi zmęczenia, ale dodają energii, przez co zabierają możliwość wyciszenia się i zaśnięcia. Pojawienie się kortyzolu we krwi powoduje ustanie syntezy melatoniny, co uniemożliwia zaśnięcie, ale również osiągnięcie i pozostawanie w głębokim śnie w nocy!

Stres oznacza pobudzenie organizmu, zatem jest to stan przeciwny do relaksu i odprężenia, jakie towarzyszą zasypianiu. Na pozbycie się hormonów stresu organizm potrzebować będzie czasu - kortyzol dziecko wypłacze (dosłownie, we łzach) i wyrzuci poprzez intensywny wysiłek fizyczny (to dlatego przemęczone dzieci prężą się, wykonują gwałtowne ruchy, odpychają od rodziców pragnących im pomóc - ich ciałka są silnie napięte).

Brak snu we właściwym momencie, zgodnie z potrzebą organizmu dziecka, jego mózg odbiera jako sytuację zagrożenia, stąd reakcja stresowa rozlewająca się na wszystkie układy ciała. W przypadku przemęczonych starszaków możecie mieć wrażenie, że dotarcie do nich korzystając z komunikatów słownych jest niemożliwe. To prawda: przemęczony, zestresowany mózg dziecka zarządza reakcję walka lub ucieczka, która omija racjonalny umysł (wyższe funkcje mózgu są bardzo ograniczone) i przenosi je w tryb przetrwania, czyli na poziom odruchów, instynktów. Taka sama sytuacja pojawia się podczas wybuchu złości u starszaczka.

Silny płacz dziecka związany z przemęczeniem nie jest możliwy do szybkiego ukojenia! Płacz to naturalna czynność przywracająca naszym organizmom homeostazę, czyli równowagę. Jeżeli Wasze dziecko przemęczy się - wspierajcie je pozostając blisko, przytulając, kładąc na sobie lub obok siebie i wypowiadając cichym głosem uspokajające komunikaty, ale nie próbujcie wyciszać "na siłę" płaczu. Płacz przejdzie, kiedy organizm dziecka zacznie wychodzić z reakcji stresowej.

Jakie są oznaki przemęczenia u dziecka?

• Trudne zasypianie z płaczem, zwłaszcza na drzemki w ciągu dnia - wieczorem sen może przychodzić szybko, możecie mieć wrażenie, że sen "odcina" maluszka od rzeczywistości
• Hiperaktywność, zwłaszcza u starszych dzieci (12+ miesięcy) - dziwny przypływ energii w sypialni, w czasie lub po rytuale przedsennym, zwiększona aktywność fizyczna, trudność w uspokojeniu się
• Dłuższy czas latencji snu, czyli czas potrzebny na zaśnięcie - "walka ze snem", prężenie się, odginanie do tyłu, odpychanie od rodzica próbującego pomóc dziecku uspokoić się i zasnąć
• Częste pobudki w nocy, również przed 22:00 (w pierwszej części nocy dzieci od pierwszych miesięcy życia mogą spać spokojnie - nie powinny wybudzać się często przed porą pierwszego karmienia, zjawisko pobudki w pierwszej godzinie od zaśnięcia nazywamy WIECZORNYM FALSTARTEM - TUTAJ piszę o nim szczegółowo oraz podaję rozwiązania na nie)
• Jednocyklowe drzemki trwające w pierwszym roku życia dziecka 20-40 minut, a w drugim rż. około 50-60 minut (lub krócej u wybitnych "nie-śpioszków")
• Pobudki z drzemki lub rano z płaczem
• Wyraźne zmęczenie przed końcem zalecanego czasu aktywności (czas aktywności zależy przede wszystkim od wieku maluszka) i związane z tym gorsze samopoczucie dziecka
• Zbyt wczesne poranne pobudki (o rozwiązaniach na to senne wyzwanie przeczytasz TUTAJ)

Chroniczne przemęczenie uznaje się za źródło chronicznego stresu w życiu człowiek - bez względu na wiek. Skutkuje ono STRESEM TOKSYCZNYM, z jakim nasze organizmy nie potrafią radzić sobie.

To nie nauka samodzielnego zasypiania przynosi ryzyko uszkodzenia delikatnego mózgu dziecka, ale właśnie ciągłe niedospanie maluszka. Wszystkie badania dotyczące nauki samodzielnego zasypiania potwierdzają, że przynosi ona same korzyści - dziecku i całej jego rodzinie. Informacje o tych badaniach znajdziecie TUTAJ.

O negatywnym wpływie chronicznego przemęczenia związanego z brakiem pełnowartościowego snu bardzo ciekawie i przystępnie pisze Dr Matthew Walker w swojej książce: "Dlaczego śpimy", którą bardzo Wam polecam!